Między słowami

Co to znaczy: znać dane słowo? Kiedy zapytamy uczniów, czy wiedzą, co oznacza słowo tell w języku angielskim, pokiwają głową, że oczywiście. Ich wiedza jest jednak często ograniczona – przynajmniej na początkowych etapach nauki języka angielskiego – do podstawowego znaczenia danego słowa w języku angielskim, jego ekwiwalentu w języku polskim, wymowy (w miarę poprawnej) i pisowni, ewentualnie wiedzy, jaką część mowy stanowi. A to znajomość słownictwa pozwala osiągać uczniom cele komunikacyjne, bowiem szybko zauważają oni, sfrustrowani niemożnością wypowiedzenia się z powodu braku zasobów leksykalnych, że „bez gramatyki nie da się zbyt wiele przekazać, ale bez słów nie można przekazać niczego” (Wilkins 1972: 111). Jednakże prawdziwa znajomość danego słowa to coś więcej – to również orientowanie się w jego konotacjach, częstotliwości użycia, najczęściej używanych kolokacjach i związkach frazeologicznych, w których to słowo występuje, oraz wieloznaczności, jakie sobą reprezentuje – szczególnie na bardziej zaawansowanych poziomach nauczania, na których znajdują się nasi uczniowie przygotowujący się do matury z języka angielskiego.

Słownictwo – pojmowane szeroko, nie tylko jako znajomość pojedynczych wyrazów, ale przede wszystkim kolokacji, czasowników złożonych, zwrotów grzecznościowych, idiomów i innych jednostek wielowyrazowych – wymaga żmudnej, systematycznej pracy. Nauczanie i uczenie się całych wyrażeń jest bardziej ekonomiczne ze względu na pojemność pamięci krótkotrwałej i skuteczniejsze, jeśli chodzi o przygotowanie uczniów do matury – trudność w zadaniach testujących znajomość słownictwa polega bowiem na nieznajomości słów oraz ich użycia w tekście (na przykład nieznajomości łączliwości wyrazów – kolokacji, wyrażenia lub typowego użycia przyimków angielskich, które są często inne niż w języku polskim). Dlatego należy uczulić uczniów, by notowali, zapamiętywali i ćwiczyli całe zwroty, a nie pojedyncze wyrazy, na przykład tell a lie czy take something into account. Tylko taka znajomość słownictwa umożliwi uczniom osiągnięcie wysokich wyników z pisemnej matury z języka angielskiego. Jeśli chodzi o zadanie wymagające uzupełnienia luk (dwóch na poziomie podstawowym lub trzech na poziomie rozszerzonym) tym samym wyrazem w różnych kontekstach, polega ono w całości na znajomości związków frazeologicznych – dlatego ich znajomość i ćwiczenie są tak ważne.

Nie jakość, a ilość

Folse w swojej książce dotyczącej mitów na temat nauczania słownictwa (2014) sugeruje, że należy pracować nad słownictwem na każdej lekcji. Nawet jeśli celem zajęć nie jest wprowadzenie czy powtarzanie słownictwa, należy ćwiczyć jednostki leksykalne, używać ich i powtarzać te, które do tej pory wprowadziliśmy – i to niekoniecznie na ostatnich lekcjach. Jakie ćwiczenia są najbardziej skuteczne? Często wydaje nam się, że im bardziej fikuśne, tym lepiej. Badania wskazują jednak na to, że nie liczy się rodzaj zadań, ale liczba powtórzeń danego słownictwa (Schmitt 2000): im częściej, tym lepiej, nawet jeśli zadania nie są szczególnie wymyślne. Różnorodne – tak, ale nie zawsze muszą być one bardzo skomplikowane. Ważne, aby zadania aktywizowały wyobraźnię, zachęcały ucznia do „zrobienia” czegoś i zmuszały go do użycia danego wyrażenia w nieco inny sposób niż w pozostałych zadaniach. Thornbury (2002) nazywa to zasadą kognitywnej głębi: łatwiej i głębiej zapamiętujemy informacje, jeśli zostały one przetworzone na wiele różnych sposobów.

Poniżej podaję propozycje, jak można ćwiczyć z uczniami zadania na sety leksykalne umieszczone w podręczniku, repetytorium lub w materiałach dodatkowych, na przykład w New Matura Practice: Lexical sets. Ważne jest, by w trakcie pracy nad zadaniami uczniowie nabywali coraz większą świadomość tego, że kompetencja leksykalna to nie tylko znajomość pojedynczych wyrazów, ale też wiedza o tym, jak dane wyrazy używane są w różnych kontekstach i z jakimi innymi wyrazami się łączą. Ćwiczenia te można robić w klasie (indywidualnie lub w parach) albo zadawać do zrobienia w domu.

1. Jedna czy więcej?

Aby pomóc uczniom zrozumieć, na czym polega zadanie typu „sety leksykalne”, ale też by uświadomić im, na czym polega tzw. „kompetencja kolokacyjna”, jak ją nazwał Michael Lewis (1993), należy im pokazać, że wyraz może wchodzić w różnego rodzaju relacje z innymi wyrazami. Kompetencja kolokacyjna może wystąpić w wyrażeniu idiomatycznym, w którym nie możemy go zastąpić żadnym innym wyrazem, ale w innym kontekście może zostać zastąpiony innym słowem; na przykład w zadaniu 15.2 z Informatora o egzaminie maturalnym z języka angielskiego od roku szkolnego 2022/2023 (2021) w drugim zdaniu zamiast słowa business można użyć wyrazu company (set up her own company jest również poprawną kolokacją), ale w pierwszym zdaniu pasuje tylko słowo business.

Warto więc dać uczniom czas na to, aby w parach wypisali wszystkie możliwości, jakie według nich są poprawne w dwóch lub trzech zdaniach (w zależności od poziomu), i dopiero wtedy wspólnie zdecydowali, która z proponowanych przez nich odpowiedzi będzie pasowała do dwóch lub trzech zdań. Przykładowo w zadaniu 10.3 z Arkusza pokazowego CKE (2022) uczniowie mogą zaproponować kolokację wash the dishes¸ która jest poprawna i samo zdanie jest również poprawne, ale w pierwszym zdaniu jedyna możliwość to czasownik do, w całym zadaniu więc odpowiedź poprawna to czasownik do.

Podobnie w zadaniu 1.5 z zestawu nr 3 z New Matura Practice: Lexical sets uczniowie mogą podać kolokację practice yoga¸ która jest poprawną kolokacją, ale w danym zadaniu do obu zdań pasuje tylko czasownik do.

2. Plus 1, plus 2

Uczniowie pracują samodzielnie w klasie lub w domu, korzystając z podręcznika lub słowników. Każdy uczeń dostaje jedno zadanie (na przykład jeśli ćwiczymy z uczniami zestaw 1 z poziomu podstawowego z New Matura Practice: Lexical sets, a w klasie mamy 25 uczniów, 5 uczniów dostaje zestaw 1.1, 5 kolejnych – zestaw 1.2 itd.). Zadaniem każdego ucznia jest dopisać do swojego zestawu jeden lub dwa przykłady z luką tak, aby brakujący wyraz był w nich użyty w nieco innym kontekście. Uczniowie piszą swoje propozycje na wąskich kartkach papieru, które potem możemy wymieszać i rozlosować tak, by uczniowie zgadywali – samodzielnie lub w parach – jakie są brakujące wyrazy, a potem dopasowywali je do poszczególnych zestawów. Przykładowo do zestawu 1.3. uczniowie zaproponowali następujące zdania:

• I don’t _____ after my father at all.
• Do you _______ sugar in your coffee?
• It’s really hot here – why don’t you ______ off your jacket?
• You must ________ a tent if you want to go camping with us.

3. Recycling

Uczniowie pracują samodzielnie w klasie lub w domu, korzystając z podręcznika lub słowników. Po zrobieniu danego zestawu, każdy uczeń dostaje jedno zdanie (na przykład jeśli ćwiczymy z uczniami zestaw 1 z poziomu podstawowego z New Matura Practice: Lexical sets, a w klasie mamy 20 uczniów, 2 uczniów dostaje pierwsze zdanie z zestawu 1.1, 2 kolejnych – drugie zdanie z zestawu 1.1 itd.). Zadaniem ucznia jest przerobić zadanie z luką tak, aby luka wypadała teraz w innym miejscu. Uczniowie piszą swoje propozycje na wąskich kartkach papieru, które potem mogą wymieszać, rozlosować i zgadywać – samodzielnie lub w parach – jakie są brakujące wyrazy. Ćwiczenie to stwarza doskonałą okazję do ponownego przećwiczenia słownictwa z przerobionych już zdań. Przykładowo, do zestawu 1.5. uczniowie zaproponowali następujące luki:

• The young fighter was warming ______ in the boxing ring.
• My brother asked me to help him _______ an engagement ring for his girlfriend.

4. Recycling razy dwa

Jest to rozszerzona wersja poprzedniego ćwiczenia. Zadaniem uczniów jest stworzenie całego zadania (czyli dopisanie jeszcze jednego przykładu do przetworzonego przez nich zdania) w taki sposób, żeby stworzyć lukę, w której testowany wyraz pojawi się w nowym kontekście. Przykładowo:

• The young fighter was warming ______ in the boxing ring.
• I don’t know how you can put _____ with Chris – he’s complaining all the time!

Podobnie jak w poprzednich zadaniach uczniowie pracują samodzielnie, w klasie lub w domu, a potem w parach rozwiązują zadania.

5. Od dosłownego do abstrakcyjnego

Warto pokazać uczniom, szczególnie ćwicząc zadania maturalne z poziomu rozszerzonego, że kontekst, w jakim występuje dane słowo, może być bardzo dosłowny, związany z ruchem lub doświadczeniem zmysłowym, lub nieco bardziej abstrakcyjny, czy też wręcz figuratywny /metaforyczny. Można to zrobić na przykładzie zadań 11.2 i 11.3 z Informatora o egzaminie maturalnym z języka angielskiego od roku szkolnego 2022/2023 (2021). W zadaniu 11.2 tylko ostatnie zdanie ma znaczenie dosłowne, w którym czasownik enter odnosi się do ruchu, wchodzenia do pomieszczenia, natomiast jego dwa pozostałe użycia dotyczą sytuacji bardziej abstrakcyjnych (wzięcia udziału w zawodach i wpisania nazwiska i adresu). W zadaniu 11.3 dwa pierwsze użycia rough mają znaczenie fizyczne, takie, którego możemy dotknąć, doświadczyć fizycznie (rough skin – szorstka skóra, rough sea – wzburzone morze), natomiast użycie przymiotnika rough w połączeniu z rzeczownikiem draft­ ma znaczenie „wstępnej wersji, wersji na brudno, brudnopisu”, czyli takiej wersji, która jest niedokładna i wymaga przemyślenia, dopracowania.

Następnie zadaniem uczniów jest dopisanie – samodzielnie lub w parach – po 2 przykładów do wyznaczonego zadania, ale tak, by jeden odnosił się do danego wyrazu użytego w znaczeniu bardziej dosłownym (np.: rough stone / road, enter a room / classroom), a drugi – abstrakcyjnym czy wręcz metaforycznym (rough idea / area / time, enter data onto the computer).

Celem tego ćwiczenia jest pokazanie uczniom, że tłumaczenie kolokacji czy związków frazeologicznych niekoniecznie jest pomocne, ponieważ może się okazać, że jeden przymiotnik (rough) zostanie przetłumaczony na różne sposoby w różnych kontekstach. Warto jednak zachęcić uczniów do zastanowienia się, czy wszystkie przykłady użycia nie mają jakiegoś wspólnego wątku – na przykład w przypadku przymiotnika rough mówimy o czymś surowym, szorstkim, nieprzyjemnym, trudnym, nieokrzesanym czy niewykończonym. Tak postawione pytanie stanowi bez wątpienia spore wyzwanie, ale stwarza niepowtarzalną okazję do użycia wyobraźni i pobudzenia refleksji językowej.

Słowa na całe życie

Czy opisane przeze mnie ćwiczenia prowadzą wyłącznie do rozwinięcia kompetencji leksykalnej? W moim przekonaniu nie tylko, bowiem to właśnie kompetencja leksykalna jest tym komponentem języka, który może prowadzić do pobudzenia czy pogłębienia autentycznego, głębokiego zainteresowania danym językiem obcym. Wieloletnie doświadczenie nauczyło mnie, że dużo łatwiej jest zainteresować uczniów w każdym wieku sferą leksykalną języka angielskiego niż jego wymową czy gramatyką. Udaje mi się „zarazić” grupy uczniów w każdym wieku ciekawością poznawczą dotyczącą użycia słownictwa, właśnie stawiając takie pytania jak: Dlaczego powiemy rough draft, a nie heavy draft? Dlaczego powiemy put on a jacket, a nie put up a jacket? Uczniowie zawsze chętnie poznają słowa, które odnoszą się do pojęć nieznanych lub mało znanych w naszej kulturze, oraz wyrażenia, które opisują pojęcia i zjawiska w sposób odmienny od naszego. Z jednej strony kompetencja leksykalna pozwala wyrażać siebie i mówić o swoim świecie, a w procesie tym język obcy staje się mniej obcy, bardziej oswojony, swojski. Z drugiej strony warstwa leksykalna języka obcego pozwala uczniom otworzyć okno na świat kultury i rzeczywistości tego języka, innymi słowy – wzbogaca uczniów o nową wiedzę, nie tylko o nowy język.